Proszowianka Proszowice - strona nieoficjalna

Augusta. W połowie XVI wieku, podobnie jak i w innych rejonach Rzeczpospolitej, odbywały się krwawe i burzliwe wystąpienia reformacyjne.        

Poza nielicznymi wyjątkami wszystkie kościoły na ziemi proszowskiej zamienione zostały na zbory kalwińskie lub ariańskie. Taki też los spotkał proszowicki kościół. Prawdopodobnie wtedy proszowiccy katolicy korzystali z kaplicy szpitalnej pw. św. Ducha, która znajdowała się tuż za rogatkami miasta (w jej miejscu stoi obecnie gmach UMiG oraz Starostwa Powiatowego). Musiała ona być na ten czas przemianowana na kościół. Przytułek i kaplicę ufundował w roku 1502 Jan Sacranus z Oświęcimia - profesor teologii i kanonik krakowski, który w 1502 roku, na otrzymanej od króla Aleksandra parceli, ufundował przytułek-szpitalik dla biednych i kościół szpitalny pw. św. Ducha. W roku 1550 uchwałą sejmu piotrkowskiego nastąpiła tzw. inkorporacja parafii proszowickiej do Uniwersytetu Krakowskiego. Aż do roku 1819 posiadała ona prawo patronatu nad proszowickim kościołem. De facto tytularnymi proboszczami w Proszowicach byli wyłącznie profesorowie akademii, którzy czerpali z tego tytułu duże dochody, rzadko jednak pojawiając się na miejscu. Wśród nich byli ludzie światli i znani, np.: Aleksander Passenti - faworyt królowej Bony; Jakub Uchański - późniejszy biskup i prymas Polski, Aleksander Krzyżtoporski - fundator ołtarza głównego, Jakub z Uścia - fundator obrazu w ołtarzu głównym, na którym zresztą został przedstawiony. W roku 1579 rejestr poborowy podaje, że od mieszczan zebrano 144 floreny i 24 grosze szosu (podatku miejskiego), czyli tyle, co w bogatej Wieliczce. Niedługo po odzyskaniu kościoła przez katolików (koniec lat 80. XVI wieku) ponownie na krótko go zamknięto w roku 1595, gdyż został on sprofanowany w trakcie obrad sejmiku województwa krakowskiego (zasieczono szablami jednego z posłów). Na sejmikach w Proszowicach zbierali się przedstawiciele i szlachta innych województw, uchwalając ważne dla całego królestwa uchwały, m.in. w 1562 roku w Proszowicach napomniano króla Zygmunta II Augusta, by przebywał w Polsce, a nie na Litwie. W 1606 roku podniesiono rokosz przeciw Zygmuntowi III zwany od jego inicjatora rokoszem Mikołaja Zebrzydowskiego. W roku 1616 Proszowice dotknął ogromny pożar, który strawił doszczętnie drewnianą zabudowę miasta. Po kilkunastu latach miasto częściowo odbudowano, powróciła też część rzemieślników i kupców. Niestety, potop szwedzki (1655-57) i związane z nim grabieże spowodowały ogromne zubożenie i wyludnienie. Lustracja dóbr królewskich z roku 1664 podaje, że wokół rynku i na sąsiednich ulicach jest 57 pustych placów - pogorzelisk, spalony jest ratusz, waga i postrzygalnia, a kanalizacja uległa zniszczeniu. Odbywają się jarmarki i targi, ale nie tak bogate jak w poprzednich latach. W mieście w marnym stanie łaźnia i skład solny. Są tu 4 młyny (w tym: 2 zniszczone). Ponadto w Proszowicach było: 5 rzeźników, 1 kowal, 1 powroźnik, 5 tzw. okienników sprzedających towary, 5 tkaczy, 5 szewców, 3 piekarzy, 5 kuśnierzy, 8 piwowarów, którzy płacą tzw. gutowe za wyszynk, 3 przekupki sprzedające sól. W mieście jest więcej tzw. partaczy niż cechowych rzemieślników. Istnieje jeden cech wspólny grupujący różne rzemiosła (kowale, ślusarze, stolarze, kotlarze, kołodzieje, stelmachowie, powroźnicy i miecznicy), gdyż jest ich zbyt mało, by powołać osobne. W roku 1676 na mocy przywileju króla Jana III Sobieskiego wzniesiono trzecią świątynię w Proszowicach - kaplicę pw. Trójcy Świętej. W 1783 roku była ona już w bardzo złym stanie. W jej miejscu w roku 1869 z cegły pozostałej po odbudowie zniszczonego kościoła parafialnego wzniesiono nową, która zachowała się do dziś. W czasie wojen północnych (na ziemiach polskich: 1701-13) Proszowice i okoliczne miejscowości znów zostały złupione i zniszczone przez wojska szwedzkie i saskie. Jeszcze w roku 1733 odczuwalne były skutki zawieruchy wojennej, gdyż miasto należące do wielkorządców krakowskich miało tylko 60 domów. W okresie konfederacji barskiej (1768-72) Proszowice dotkliwie ucierpiały. Tuż przed wybuchem insurekcji kościuszkowskiej w 1794 Proszowice podniosły się nieco z upadku i liczyły ok. 1000 mieszkańców w 150 domach. Było to wynikiem reform w okresie Sejmu Wielkiego. W roku 1795 miasto znalazło się w zaborze austriackim w tzw. Nowej Galicji. Po kampanii 1809 roku miasto i okolice znalazły się w Księstwie Warszawskim, a w wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego z 1815 roku - w Królestwie Polskim podporządkowanemu carowi Rosji. 22 maja 1824 roku w czasie gwałtownej burzy zawaliła się fasada proszowickiego kościoła oraz piękne gotyckie krzyżowo-żebrowe sklepienie mocno nadwyrężone trzęsieniem ziemi z roku 1786. Odbudowa trwała aż 12 lat i w jej wyniku kościół zatracił wiele swoich pięknych gotyckich cech, m.in. skrócony został o jedno przęsło (ok. 12 m), dodano nową neogotycką fasadę. W miejscu gotyckich krzyżowo-żebrowych sklepień powstał płaski sufit oparty na czterech kolumnach. "Spłaszczono" o ok. 5 m stromy gotycki dach. W wyniku austriackiego ostrzału w 1914 roku kościół spłonął i zwalił strop oraz dach. Pozostał tylko szkielet zrujnowanych i wypalonych murów. W latach 20. XX wieku kościół odbudowano dzięki staraniom Józefa Kleszczyńskiego, właściciela dóbr Jakubowice, ale obniżono mury i sklepienie. W ten sposób kubatura proszowickiego kościoła w stosunku do średniowiecznego pierwowzoru zmniejszyła się o ok. 40%. Należy dodać, że w XVIII wieku w kościele było aż 16 ołtarzy! Przepełniony był romańskimi, średniowiecznymi, renesansowymi i barokowymi rzeźbami i sztukaterią, ściany pokrywały przepiękne freski, a w ołtarzach i ścianach znajdowały się dziesiątki obrazów, często najlepszych mistrzów pędzla. Zgodnie ze spisem z roku 1827 w Proszowicach były 154 domy i liczyły 1027 mieszkańców. Na rynku znajdował się drewniany ratusz. W czasie powstania styczniowego w latach 1863-64 część podproszowickiego ziemiaństwa brało czynny udział. W rejonie Proszowic doszło do kilku potyczek z wojskami carskimi. Po powstaniu miasto nie spełniało kryteriów miejskości (3 tys. mieszkańców, 2000 srebrnych rubli budżetu i powyżej 50% mieszkańców utrzymujących się ze źródeł pozarolniczych), podobnie jak 338 miast Królestwa Polskiego (Kongresowego) pozbawionych zostało w roku 1869 praw miejskich. Niedługo potem rozebrano w rynku zrujnowany drewniany ratusz. W roku 1887 Proszowice już jako osada wchodziły (od 1819 roku) w skład powiatu miechowskiego. Posiadały kościół parafialny murowany, szkoły początkowe męską i żeńską, przytułek dla starców, sąd gminny okręgu V, urząd gminny, stację pocztową, fabrykę narzędzi rolniczych, aptekę i ponad 200 domów (w większości drewnianych) i liczyły ok. 2000 mieszkańców. Na obszarze folwarku jest browar i młyn wodny. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w roku 1918 dawny powiat proszowski znalazł się w granicach powiatu miechowskiego i pińczowskiego. W roku 1923 Proszowice odzyskały prawa miejskie. Ponownie stolicą powiatu (proszowickiego) miasto zostało w roku 1954. Obejmował on tylko połowę terenów d. powiatu proszowskiego sprzed 1795 roku. Siedzibą powiatu Proszowice były do roku 1975.